به‌نێوی خوای دڵۆڤان
سوپاسی خوای گه‌وره ده‌كه‌م كه بۆ ڕێی ڕاست ڕێنمایی كردین و له نیعمه‌ته‌كانی ماددی و مه‌عنه‌وی به‌هره‌مه‌ندی كردین. سه‌ره‌خۆشی له ته‌واوی بوومه‌له‌رزه‌لێدراوانی خۆی، توركیا و سوریا ده‌كه‌م بۆ كۆچكردووانیان پله‌ی شه‌هیدی و بۆ برینداران شیفای به‌په‌له داوا ده‌كه‌م و له خوای گه‌وره داواكارم خه‌ساره‌تی هه‌موولایه‌ك قه‌ره‌بوو بكاته‌وه.
بابه‌تێكی كه له‌به‌رده‌سته: ڕوانگه‌ی جۆراوجۆره بۆ بوومه‌له‌رزه‌كانی دوایی خۆی، توركیا و سوریا كه به‌داخه‌وه بوو به‌هۆی گیانله‌ده‌ستدانی زیاتر له پازده‌هه‌زار كه‌س و هه‌زاران برینداریش.
سه‌باره‌ت به‌و ڕووداوه سرووشتییه ده‌كرێ له‌چه‌ند لایه‌نه‌كه‌وه بۆی بڕوانین:
ڕوانگه‌ی یه‌كه‌م: یارمه‌تییه‌كانی مرۆڤ‌دۆستانه
نیعمانی كوڕی به‌شیر له پێغه‌مبه‌ر(د.خ) ده‌گێڕیته‌وه كه فه‌رمووی: «نموونه‌ی بڕواداران له سۆز و میهره‌بانی و دڵۆڤانیدا وه‌ك جه‌سته‌یه‌ك وایه كه ئه‌گه‌ر ئه‌ندامێكی ئێشی پێ بگات، ته‌واوی جه‌سته تووشی بێ‌خه‌وی و تا ده‌بێ.» (بوخاری/٦٠١١ و موسلیم/٢٥٨٦ گێڕاویانه‌ته‌وه)
له‌و ڕاستایه‌دا هاوكارییه‌كان به شێوه‌ی جۆراوجۆر دابه‌ش ده‌بن وه‌ك:
- نزا بۆ شه‌هیدان و برینداران و زیان‌پێگه‌یشتووان
- ناردنی یارمه‌تی ماددی
- چوونه شوێنی بوومه‌له‌رزه‌لێدراو و هێنانه‌ده‌ری ئه‌وانه‌ی له‌ژێر ئاواردان و دڵدانه‌وه‌ی لێقه‌وماوان.
- هاندانی كه‌سانی تر بۆ ناردنی یارمه‌تی بۆ لێقه‌وماوان.
- نووسینی وتاری جۆراوجۆر بۆ ئامۆژگاری خه‌ڵك و...
خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: «... و له‌سه‌ر چاكه و خواناسی هاوكاری و یارمه‌تی یه‌كتر بكه‌ن، نه‌كه‌ن یارمه‌تی و كۆمه‌كی یه‌كتر بكه‌ن له‌سه‌ر گوناهـ و ده‌ستدرێژی، له‌خوا بترسن و پارێزكار بن، چونكه به‌ڕاستی زۆر به‌توندی تۆڵه ده‌ستێنیت.» (مائیده:٢)
ڕوانگه‌ی دووهه‌م: سرووشتی‌بوونی ڕووداوه‌كانی سرووشتی
خوای گه‌وره كه گۆی زه‌وی وه‌ك نیعمه‌تێك و مه‌زرایه‌ك بۆ دواڕۆژی پێ به‌خشیوین، هێندێ ڕووداوی تێدا داناوه وه‌ك: بریسكه و گرمه‌ی هه‌وران، سێڵاو و ته‌رزه، بوومه‌له‌رزه، بوڕكان، باوبۆران و...
بۆ نوێكردنه‌وه‌ی زه‌وی ئه‌و ڕووداوانه سرووشتین، هه‌رچه‌ند له‌و ڕووداوانه‌دا هێندێ كه‌س تووشی خه‌ساره‌ت ده‌بێ، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش قازانجه‌كانی زیاترن له زه‌ره‌ره‌كانی.
بۆ شیكردنه‌وه‌ی بابه‌ته‌كه سه‌رنج بده‌نه ئه‌و نموونه‌یه:
به‌كاتی بارینی باران، چونگانی مێروه‌كان لێی زه‌ره‌رمه‌ند ده‌بن، ئه‌گه‌ر سه‌باره‌ت به قازانجه‌كانی باران لێیان بپرسی، ئه‌وه نكوڵی لێ ده‌كه‌ن، چونكه به‌هۆی ئه‌و بارانه تووشی خه‌ساره‌ت بوون و قازانجێكیان لێ نه‌دیوه.
ڕوانگه‌ی سێهه‌م: ڕه‌چاوكردنی هۆكاره‌كان هه‌مبه‌ر ڕووداوه‌كانی سروشتی
یه‌كێك له سوننه‌ته‌كانی خوای گه‌وره له سروشتدا ئه‌وه‌یه كه بۆ وه‌دیهێنانی هۆكاره‌كان له ئامراز و كه‌ره‌سه كه‌ڵك وه‌رگیرێت، هه‌رچه‌ند كه هۆكاری ڕاسته‌قینه خوای گه‌وره‌یه، به‌ڵام به‌كاربردنی ئه‌وان له ڕوانگه‌ی ئیسلامه‌وه پێویسته. بۆنموونه مرۆڤ بۆ نه‌هێشتنی برسێتی و تینوێتی له خۆراك و ئاو كه‌ڵك وه‌رده‌گرێت و بۆ پارێز له سه‌رما و گه‌رما، جل و به‌رگ له‌به‌ر ده‌كات، بۆیه به‌كاربردنی ئامراز، به‌شێكه له سوننه‌تی خوایی. كه‌واته ئه‌گه‌ر له‌به‌رامبه‌ر بوومه‌له‌رزه‌كانی نۆ ڕیشتێری له ژاپۆن، پته‌وسازی له سازكردنی خانوو و باڵاخانه‌كاندا ده‌كرێ، له ڕوانگه‌ی فیقهی ئیسلامییه‌وه كارێكی جوان و په‌سنده، به‌ڵام ئه‌گه‌ر به ئه‌نقه‌ست به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه بكرێ، ئه‌وه كارێكی ناپه‌سه‌نده و ده‌بێ وه‌ڵامده‌ر بن.
كه‌واته پێویسته هه‌مبه‌ر ته‌واوی ڕووداوه‌كانی سروشتی له كه‌ره‌سه و ئامرازی پێویست كه‌ڵك وه‌رگیرێت و پاشان پشت به خوا ببه‌سترێت.
ڕوانگه‌ی چواره‌م: كاریگه‌ریی كرده‌وه‌كانی مرۆڤ له ڕووداوه‌كانی سروشتی
خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: «یادی ئه‌و كاته‌ش بكه‌نه‌وه كه خوا ئێوه‌ی كرده جێنشین دوای گه‌لی عاد، ژیانی له‌سه‌ر زه‌ویدا بۆ ئاسان كردن، له ده‌شته‌كاندا ده‌شت و ته‌لار دروست ده‌كه‌ن، له شاخ و كێوه‌كانیشدا ژوور داده‌تاشن، كه‌واته یادی ناز و نیعمه‌ته‌كانی خوا بكه‌ن و تۆوی خراپه و فه‌ساد و تاوان له‌سه‌ر زه‌ویدا مه‌چێنن.» (ئه‌عڕاف:٧٤)
به‌پێی واتای ئه‌و ئایه‌ته، به‌وه ده‌گه‌ین كه ده‌بێ زه‌وی ئاوه‌دان بكه‌ینه‌وه و له گه‌نده‌ڵی و تاوان خۆ بپارێزین.
١- به‌كاربردنی ئامرازی سه‌ر زه‌وی به‌پێچه‌وانه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی مرۆڤ، وه‌ك: دامه‌زراندنی تاقیگه‌كانی میكڕۆبی و هه‌روه‌ها هارپ بۆ مه‌ترسی خستنه سه‌ر كۆمه‌ڵگا، به مه‌به‌ستی به‌ڕواڵه‌ت به‌رگریكردن.
٢- كارانێكی تری كه ده‌كرێ ببێته هۆی ڕوودانی ڕووداوی نه‌خوازراو له سروشتدا: وه‌ك سه‌رپێچی و نافه‌رمانیكردن له فه‌رمانه‌كانی خوای گه‌وره.
خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: :«فَكُلًّا أَخَذۡنَا بِذَنۢبِهِۦۖ فَمِنۡهُم مَّنۡ أَرۡسَلۡنَا عَلَیۡهِ حَاصِبࣰا وَمِنۡهُم مَّنۡ أَخَذَتۡهُ ٱلصَّیۡحَةُ وَمِنۡهُم مَّنۡ خَسَفۡنَا بِهِ ٱلۡأَرۡضَ وَمِنۡهُم مَّنۡ أَغۡرَقۡنَاۚ وَمَا كَانَ ٱللَّهُ لِیَظۡلِمَهُمۡ وَلَـٰكِن كَانُوۤا۟ أَنفُسَهُمۡ یَظۡلِمُونَ» (عه‌نكه‌بووت:٤٠) واته: ئێمه هه‌ر یه‌كێك یا هه‌ر ده‌سته‌یه‌ك له‌وانه‌مان به سزای تاوانی خۆی گه‌یاند، جا هه‌یان بوو به‌ردبارانمان كردن، هه‌یان بوو ده‌نگ و سه‌دای به‌هێز له‌ناوی بردن، هه‌یان بوو به ناخی زه‌ویدا بردمانه خواره‌وه، هه‌شیان بوو نووقمی ده‌ریامان كردن، جا وه‌نه‌بێ خوا سته‌می لێ كردبن، به‌ڵكوو خۆیان سته‌میان له‌خۆیان ده‌كرد.
كه‌واته گوناهـ و تاوانیش ده‌كرێ هێندێ جار ببێته هۆی هاتنی به‌ڵا و موسیبه‌ت و ڕووداوی سروشتی و كۆمه‌ڵگای مرۆیی تووشی مه‌ترسی بكات.
ئه‌وڕۆكه ئێمه شاهیدی تاوان‌گه‌لێكی زۆرین، وه‌ك: سته‌م، ناپاكی خێزانی و ئابووری، بوونی گه‌نده‌ڵی ئه‌خلاقی و سۆزمانی، ئازاردانی دایك و باوك، وازهێنان له فه‌ڕزه‌كانی خوا و... هه‌مووی ئه‌وانه ده‌بنه هۆی تووڕه‌یی خوای گه‌وره و هاتنی ڕووداوی نه‌خوازراو و دڵهه‌ژێن.
ڕوانگه‌ی پێنجه‌م: له‌وانه‌یه هێندێ كه‌س بڵێت بۆچی زۆربه‌ی ڕووداوه‌كان له كۆمه‌ڵگای موسوڵمانان ڕوو ده‌ده‌ن؟
له وه‌ڵامی ئه‌و پرسیاره‌دا ده‌كرێ له چه‌ند ڕووه‌وه بابه‌ته‌كه شی بكه‌ینه‌وه:
یه‌كێك ئه‌وه‌یكه دونیا گۆڕه‌پانێكی كاتییه كه بێ‌بڕوایان تێیدا ڕاده‌بوێرن، بۆیه خوا لێره‌دا ده‌رفه‌ت به‌وان ده‌دا و ئامراز و كه‌ره‌سه‌ی پێویستیشیان ده‌خاته به‌رده‌ستیان. خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: «وَلَوۡلَاۤ أَن یَكُونَ ٱلنَّاسُ أُمَّةࣰ وَ ٰحِدَةࣰ لَّجَعَلۡنَا لِمَن یَكۡفُرُ بِٱلرَّحۡمَـٰنِ لِبُیُوتِهِمۡ سُقُفࣰا مِّن فِضَّةࣲ وَمَعَارِجَ عَلَیۡهَا یَظۡهَرُونَ» (زوخڕووف:٣٣) واته: ئه‌گه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه نه‌بوایه، خه‌ڵكی هه‌موو ده‌بوون به یه‌كپارچه (له بێ‌باوه‌ڕی و تاوانكاریدا) ئه‌وه هه‌ر كه‌س باوه‌ڕی به خوای میهره‌بان نه‌بوایه، سه‌قفی خانووه‌كه‌یمان له زیو بۆ دروست ده‌كرد، هه‌روه‌ها قادرمه و ئاسانسوارمان بۆ ده‌كردن تا به‌سه‌ریدا سه‌ربكه‌ون و ده‌ربكه‌ون ...
به‌ڵام به مه‌ودای مێژوو كاتێك ئه‌وان له‌سه‌ر زه‌ویدا سه‌رقاڵی سته‌م و تاوان بوون، خوای گه‌وره له ئاكامدا ئه‌وانی تیاچواندووه.
ڕوانگه‌ی شه‌شه‌م: دۆخی بڕوادارانی ڕاسته‌قینه كاتی هاتنی ڕووداوه سروشتییه‌كان
یه‌كه‌م: سه‌باره‌ت به‌و بابه‌ته ده‌كرێ بڵێین: هێندێ جار كه تووڕه‌یی خوا قوژبنێك له زه‌وی ده‌گرێته‌وه، هه‌بووه كه بڕواداران و چاكه‌كارانیش له‌و به‌ڵایه له‌ئه‌ماندا نه‌بوون، خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: «وَٱتَّقُوا۟ فِتۡنَةࣰ لَّا تُصِیبَنَّ ٱلَّذِینَ ظَلَمُوا۟ مِنكُمۡ خَاۤصَّةࣰۖ وَٱعۡلَمُوۤا۟ أَنَّ ٱللَّهَ شَدِیدُ ٱلۡعِقَابِ» (ئه‌نفال:٢٥) واته: هه‌روه‌ها خۆتان بپارێزن له به‌ڵایه‌ك كه تووشی ئه‌وانه‌تان نابێ به‌تایبه‌ت كه سته‌میان كردووه (به‌ڵكوو هه‌مووان ده‌گرێته‌وه). بشزانن كه به‌ڕاستی خوا تۆڵه‌ی زۆر به‌زه‌بره.
دووهه‌م: كه‌سانێك كه له ڕاستگۆیان و چاكه‌كارانن، له تیاچوون له ڕووداوه‌كانی سروشتی وه‌ك بوومه‌له‌رزه به پله‌ی شه‌هیدی ده‌گه‌ن.
ئه‌بوو هوڕه‌یره ده‌گێڕیته‌وه كه پێغه‌مبه‌ری خوا(د.خ) فه‌رمووی: «شه‌هیدان پێنج به‌شن: ئه‌وانه‌ی به‌هۆی نه‌خۆشی تاعوون، زگهێشه ده‌مرن، ئه‌وانه‌ی ده‌خنكێن، كه‌وتنه ژێر داروپه‌ردوو و كوژران له‌ڕێی خوادا». (له بوخاری:٢٨٢٩ و موسلیم:١٩١٤ گێڕدراوه‌ته‌وه)
كه‌واته كه‌سانێك كه له‌ژێر داروپه‌ردووی بوومه‌له‌رزه‌دا ده‌مێننه‌وه، ئه‌گه‌ر موسوڵمان بن به‌پێی ئه‌و فه‌رمووده‌یه شه‌هید هه‌ژمار ده‌كرێن كه ئه‌وه‌ش خۆی شانازییه‌كه بۆ ڕۆژی دوایی.
سێهه‌م: موسوڵمان ده‌زانێ كه له ژیانی ئه‌و دونیایه‌دا به‌رده‌ام تاقی ده‌كرێته‌وه، بۆیه كه‌سی موسوڵمان ئه‌و جۆره ڕووداوه نه‌خوازراوانه‌ش به تاقیكردنه‌وه ده‌زانێ و قه‌بوولبوون له‌و تاقیكردنه‌وانه پاداشی زۆری هه‌یه كه به خۆڕاگربوونی، پاداشی خۆڕاگران به‌ده‌ست دێنیت.
خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: «... جیا له‌وه نییه كه خۆڕاگران، پاداشی خۆیان بێ‌هه‌ژمار و ته‌واو به‌ده‌ست دێنن». (زومه‌ر:١٠)
ڕوانگه‌ی حه‌وته‌م: بیرخستنه‌وه‌ی بوومه‌له‌رزه گه‌وره‌كه‌ی ڕۆژی قیامه‌ت
ئێمه وه‌ك موسوڵمانێك ده‌بێ له هه‌موو چه‌شنه ڕووداوێك په‌ند و ئامۆژگاری وه‌رگرین، ئێستا كه شاهیدی وه‌ها بوومه‌له‌رزانێكین، خێرا به‌بیری ڕۆژێك ده‌كه‌وینه‌وه كه بوومه‌له‌رزه‌ی گه‌وره‌ی قیامه‌ت ڕوو ده‌دا و ته‌واوی دارونه‌دارمان له‌ناو ده‌بات.
خوای گه‌وره ده‌فه‌رمویت: «إِذَا زُلۡزِلَتِ ٱلۡأَرۡضُ زِلۡزَالَهَا» (زه‌لزه‌له:١) واته: ئه‌و كاته‌ی كه زه‌وی به توندترین بوومه‌له‌رزه ده‌له‌رزێته‌وه.
«وَأَخۡرَجَتِ ٱلۡأَرۡضُ أَثۡقَالَهَا» واته: و زه‌وی باره قورسه‌كانی ده‌رداوێژیته ده‌ر.
له‌كۆتاییدا:
ته‌واوی ئه‌و ڕووداوانه‌ی كه له زه‌ویدا ڕوو ده‌دن، به‌پێی ویستی خوایه و مرۆڤ هێندێ جار به‌هۆی كاری خراپ و ناپه‌سه‌ند ده‌بێته هۆی هاتنی ئه‌و موسیبه‌ت و ڕووداوه ئاسمانی و زه‌وییانه. خوای گه‌وره فه‌رمانی به مرۆڤ كردووه كه زه‌وی ئاوه‌دان بكات و له سه‌رچاوه و ژێرخانه‌كانی به‌هره‌ی ئه‌رێنی ببات و به قازانجی مرۆڤ كه‌ڵكیان لێ وه‌رگرێت، مرۆڤێك سه‌ركه‌وتوو و سه‌رفرازه كه زه‌وی به كێڵگه‌ی دواڕۆژی بزانێت و به كرده‌وه‌كانی ڕه‌زامه‌ندی خوای گه‌وره به‌ده‌ست بێنیت.
بۆچوونه‌کان